Annunciatie
Mariaboodschap
Verkondiging aan Maria

De Annunciatie, de Verkondiging / Boodschap van de engel aan Maria, is een van de meest afgebeelde scénes uit het leven van Maria. De iconografie van de voorstelling veranderde onder invloed van het theologisch discours - commentaren van kerkvaders, middeleeuwse theologen en exegeten - en van de betekenis van Maria in de volksdevotie.

Mijn belangstelling voor Annunciaties werd tijdens mijn studie gewekt door een hoofdstuk in de cursus Art in Italy van de Engelse kunsthistoricus Michael Baxandall. Daarin maakt hij een vergelijking tussen een preek over de Annunciatie en de schilderijen met dat thema. Hij beweert dat de gevoelens van Maria in haar houding weerspiegeld worden, en dat de schilders in beelden weergeven wat de predikers met woorden beschrijven. Hij geeft daarbij als voorbeeld een preek van de vijftiende-eeuwse Florentijnse volksprediker Fra Roberto Caracciolo.

schrik
ongeloof
overdenking
overgave

In deze lezing zal ik aan de hand van deze preek nagaan in hoeverre de "beelden" uit de preek terug te vinden zijn in geschilderde Annunciaties. Met name de gedachten en gevoelens - schrik, ongeloof, overdenking, overgave - van Maria zouden in haar houding weerspiegeld worden. Fra Roberto noemt het conturbatio, ontsteltenis, cogitatio, overdenking, interrogatio, vraagstelling en humiliatio, onderwerping.

Verder zal ik laten zien hoe de typisch Italiaanse manier van voorstellen - Maria in een portico of loggia, duidelijk gescheiden van de engel door middel van een zuil of zuilenrij - in de loop van de vijftiende eeuw verandert onder invloed van met name, de Vlaamse schilderkunst. Maria bevindt zich op deze voorstellingen steeds vaker binnenshuis, waarbij het bed op de achtergrond, evenals de alledaagse gebruiksvoorwerpen ontleend zijn aan schilderijen van ondermeer Rogier van der Weyden en de Meester van Flèmalle.

thalamus virgines type

De Annunciatie van Rogier van der Weyden in Parijs, het eerste schilderij in de westerse kunst waarin de Annunciatie in Maria`s slaapkamer plaatsvindt, wordt thalamus virgines type genoemd. De invloedrijkste kerkvaders Ambrosius en Augustinus vergeleken Maria met het bruidsvertrek, de thalamus virgines, uit de Psalmen en het Hooglied. Het bruidsbed is het symbool van het - geestelijke - huwelijk tussen God en de mensheid, van de vereniging van Woord en vlees. Vanaf de twaalfde eeuw wordt deze gedachte gemeengoed via preken en hymnen.

zeer weinig concrete gegevens voorhanden

Het grote probleem bij de uitbeelding van de Annunciatie was dat er zeer weinig concrete gegevens voorhanden waren. De schaarse gegevens uit de basistekst, Lucas 1, 26- 38, werden daarom uitgebreid met gegevens uit de apocriefe boeken. Een abstract begrip als bijvoorbeeld maagdelijke geboorte, uitgedrukt in: "hoe zal dit geschieden, daar ik geen gemeenschap heb met een man" en, "de kracht van de Allerhoogste zal u overschaduwen", konden alleen door middel van analogieën, symbolen en metaforen voorstelbaar gemaakt worden.

maagdelijke geboorte

Kerkvaders en theologen zochten niet alleen hun toevlucht in het Oude Testament om het abstracte begrip maagdelijke geboorte te omschrijven. Zij waren ook bijzonder vindingrijk in het vinden van andere metaforen. Kunstenaars op hun beurt waren al even vindingrijk in het vinden van de beeldtaal om deze metaforen te visualiseren.

Een van de meest aantrekkelijke metaforen voor de maagdelijke geboorte was deze van de lichtstraal die door een vensterruit gaat zonder deze te breken. Zo is Maria moeder geworden zonder haar maagdelijkheid te verliezen. De dertiende-eeuwse minstreel Rutebeuf, - ruwe os -, bezong het wonder in Le miracle de Thèophile: 'Juist zoals de zon binnenkomt en teruggaat door een vensterruit zonder die te doorboren, zo waart gij virgo intacta toen God, die neerdaalde uit de hemel, van u zijn moeder en vrouwe maakte.'

Verschillende Vlaamse schilders interpreteerden deze beeldspraak door middel van een of meer lichtstralen die door een vensterruit in de richting van Maria schijnen.

Volgens Panofsky hebben de karaffen met water op de Vlaamse Annunciaties dezelfde betekenis als de vensterruit op deze voorstellingen.

Een zeer duidelijk voorbeeld van een lichtstraal door een vensterruit zien we op het hierboven getoonde middenpaneel van het Mèrode altaarstuk van de Meester van Flémalle. De lichtstraal wordt gecombineerd met de merkwaardige afbeelding van de puer formatus.

lichtstraal door de vensterruit en puer formatus

Tertullianus, (gestorven ca. 230), had beweerd dat Jezus niet gevormd werd in utero, zoals de rest van de mensheid, maar dat hij al een lichaam had toen hij door God gezonden werd om verder te groeien in de schoot van Maria.

In de vijftiende eeuw, onder invloed van de franciscaanse Mariadevotie, wordt deze opvatting soms letterlijk vormgegeven in een afbeelding van de puer formatus, het al gevormde kleine kind. In veel gevallen heeft het naakte kindje zelfs een kruis op de schouders als voorafbeelding van zijn toekomstig lijden.

typologieën

Door de kerkvader Augustinus werd een specifiek systeem van overeenkomsten tussen de beide delen van de Bijbel ontwikkeld, waarbij personen en gebeurtenissen uit het Oude Testament als een prefiguratie, vooraanzegging, van personen en gebeurtenissen uit het Nieuwe Testament werden beschouwd. Dit systeem noemt men typologie. De typologische manier van denken en duiden was tot aan de reformatie zeer dominant en had ook op de kunsten een niet te onderschatten invloed.

De meest voorkomende typologieën van de maagdelijkheid van Maria in de middeleeuwse kunst zijn het Brandende braambos, de Bloeiende staf van A228;ron, Maria als Tweede Eva, de Vacht van Gideon en de Boom van Jesse.

Er zijn enorm veel Annunciatievoorstellingen met typologieèn op de zijluiken of op de achtergrond van paneelschilderingen, of in de marge van de miniaturen. De typologie van de Tweede Eva was zeer populair. De Verzoeking werd gezien als een prefiguratie van de Annunciatie, waarbij Maria, als de nieuwe Eva, de mensheid verlost van de zonde van de oude Eva.

Boom van Jesse

Op de miniatuur uit het Breviarium Mayer van den Bergh zien we een veelgebruikte typologie, de stamboom van Jesse, d.i. de reeks voorvaderen van Christus, die via Jesse/Isa239; afstamt van koning David. Het motief is ontleend aan Jesaja 11:1 'Een twijg ontspruit aan de stronk van Isaï, een telg ontbloeit aan zijn wortel'.

Annunciatie Mariaboodschap Verkondiging aan Maria

Annunciatie
Mariaboodschap
Verkondiging aan Maria