Fra Angelico, Annunciatie, 1450
Fresco, 230 x 321 cm
Florence, Convento di San Marco

Benedetto Bonfigli, Annunciatie, 1455-1460
Tempera op paneel, 227 x 200 cm
Perugia, Galleria Nazionale dell'Umbria

Antonello da Messina, Annunziata, ca. 1476
Olieverf op paneel, 45 x 34,5 cm
Palermo, Museo Nazionale

Vittore Carpaccio, 1504
Olieverf op linnen, 127 x 139 cm
Venetië, Ca d`Oro

Annunciatie in de Italiaanse schilderkunst

De Annunciatie, de Verkondiging / Boodschap van de engel aan Maria, is een van de meest afgebeelde scènes uit het leven van Maria. In de Italiaanse schilderkunst van de veertiende en vijftiende eeuw is geen kunstenaar te vinden die niet minstens één Annunciatie geschilderd heeft.

De iconografie van de voorstelling veranderde onder invloed van het theologisch discours - commentaren van kerkvaders, middeleeuwse theologen en exegeten - en van de betekenis van Maria in de volksdevotie. In de twaalfde, en vooral de dertiende eeuw nam de verering van Maria zodanige vormen aan, dat men kan spreken van Mariaverafgoding.

Het grote probleem bij de uitbeelding van de Annunciatie was dat er zeer weinig concrete gegevens voorhanden waren.

De schaarse gegevens uit de basistekst, Lucas 1, 26-38, werden daarom uitgebreid met gegevens uit de apocriefe boeken.

De meeste van onze voorstellingen van Maria in het algemeen, en van de Annunciatie in het bijzonder, gaan terug op Byzantijnse voorbeelden. De iconografie van de Byzantijnse Annunciaties was niet ontleend aan het Lucasevangelie, maar aan het apocriefe Evangelie van Jacobus.

Aan de hand van de Homélies du moine saint Jacques, een manuscript uit de eerste helft van de twaalfde eeuw dat zich in de Biblioteca Vaticana te Rome bevindt, zal ik in het kort de scènes toelichten die met de Annunciatie te maken hebben.

analogiën
typologiën
symbolen
metaforen

Een abstract begrip als bijvoorbeeld maagdelijke geboorte, uitgedrukt in: ' hoe zal dit geschieden, daar ik geen gemeenschap heb met een man' en, 'de kracht van de Allerhoogste zal u overschaduwen', konden alleen door middel van analogieën, symbolen en metaforen voorstelbaar gemaakt worden.

Typologische vergelijkingen met personen, gebeurtenissen en beelden uit het Oude Testament werden gevonden in de geschriften van kerkvaders en middeleeuwse theologen. Het gewone volk raakte met deze (denk)beelden vertrouwd door de Marialyriek, de mysteriespelen die in en om de kerken werden opgevoerd, en de preken van met name de dominicaner en franciscaner volkspredikers.

De volkspredikers ontleenden hun stof aan een van de eerste Europese bestsellers, de Legenda aurea van de dominicaan Jacobus de Voragine. De invloed van dit werk op de christelijke iconografie is buitengewoon groot geweest, en het is dan ook onmisbaar om de beeldtaal van de middeleeuwen beter te kunnen 'lezen'.

Preek van Fra Roberto Caracciolo da Lecce

In deze lezing zal ik aan de hand van een vijftiende-eeuwse preek nagaan in hoeverre de 'beelden' uit de preek terug te vinden zijn in geschilderde Annunciaties. Met name de gedachten en gevoelens van Maria zouden in haar houding weerspiegeld worden.

Ik laat voorbeelden zien van de 'vijf loffelijke staten van de allerheiligste Maagd': ontsteltenis, overdenking, ondervraging, onderwerping en overpeinzing, door Fra Roberto conturbatio, cogitatio, interrogatio, humiliatio en meditatio genoemd.

Verder zal ik laten zien hoe de typisch Italiaanse manier van voorstellen - Maria in een portico of loggia, duidelijk gescheiden van de engel door middel van een zuil of zuilenrij - in de loop van de vijftiende eeuw verandert onder invloed van met name, de Vlaamse schilderkunst.

Maria bevindt zich op deze voorstellingen steeds vaker binnenshuis, waarbij het bed op de achtergrond, evenals de alledaagse gebruiksvoorwerpen ontleend zijn aan schilderijen van ondermeer Rogier van der Weyden en de Meester van Flémalle.

De symboliek van de afgebeelde voorwerpen is voor ons, moderne toeschouwers, niet altijd even gemakkelijk te duiden. Veel van die symboliek ontgaat ons; van andere voorwerpen vinden wij de symbolische betekenis in veel gevallen wel erg vergezocht. Toch mogen we er van uitgaan dat de meeste voorwerpen juist vanwege hun symbolische betekenis zijn afgebeeld.

'disguised symbolism'

De symbolische betekenis -'disguised symbolism' - van deze alledaagse voorwerpen zal ik aan de hand van bijbelverzen en andere teksten toelichten.