Mozaïek, ca. 520
Ravenna, Sant'Apollinare Nuovo

Pietro Lorenzetti, vanaf 1320
Fresco, 244 x 310 cm
Assisi, San Francesco, Benedenkerk

Domenico Ghirlandaio, 1480
Fresco, 880 x 400 cm
Florence, franciscanen klooster Ognissanti, refter

Leonardo da Vinci, 1495 -98
Olieverf en tempera al secco, 460 x 880 cm
Milaan, Santa Maria delle Grazie, refter

Joos van Wassenhove, Communie van de apostelen, 1473-75
Olieverf op paneel, 331 x 335 cm
Urbino, Galleria Nazionale delle Marche

Tintoretto, 1578-81
Olieverf op doek, 538 x 487 cm
Venetië, Scuola di San Rocco, Sala Superiore

Laatste Avondmaal

Op de avond voor zijn dood roept Jezus zijn discipelen bijeen voor een avondmaal, dat zijn laatste zal zijn. Voor de maaltijd wast hij de voeten van alle aanwezigen. Tijdens de maaltijd laat Jezus merken dat hij weet dat hij door een van de twaalf verraden zal worden. Hij deelt het brood en de wijn, symbolen van zijn lichaam en bloed.

Het Laatste Avondmaal wordt het duidelijkst beschreven in de evangeliën van Marcus, Mattheus en Lucas. De voetwassing komt alleen in het evangelie van Johannes voor.

In de vroegchristelijke kunst wordt het Laatste Avondmaal steeds symbolisch voorgesteld door het wonder op de Bruiloft van Kana of door de Wonderbare broodvermenigvuldiging, waar Jezus een grote menigte spijzigt met vijf broden en twee vissen.

Het symbool van de vis, en het Griekse woord Ichtus, was het teken waardoor de eerste christenen Christus zelf plachten aan te duiden.

Eeuwenlang - grofweg tot aan de vijftiende eeuw - vormt de voorstelling van het Laatste Avondmaal een onderdeel van de cyclus met scènes uit het Leven van Christus, in het bijzonder van het Lijden van Christus.

De Intocht in Jeruzalem en de Voetwassing gaan meestal vooraf aan de scène met het Laatste Avondmaal.

Op het Laatste Avondmaal in Ravenna liggen Christus en de apostelen aan een U-vormige tafel, met daarop brokken brood en een schotel met twee vissen. Er is dus nog steeds een element aanwezig dat aan de wonderbare broodvermenigvuldiging herinnert.

Giotto en zijn tijdgenoten hebben nog geen bevredigende oplossing gevonden voor het probleem van de tafelschikking

Zij kozen - net als Lorenzetti in Assisi - voor een geloofwaardige oplossing: met zijn allen zittend rond de tafel, met als gevolg het komische effect - alsof ze hun bord aflikken - van de apostelen die met de rug naar ons toegekeerd zitten.

In de tweede helft van de vijftiende eeuw ontstaan de grote afbeeldingen in de refters van kloosters, met als beroemdste voorbeeld het Laatste Avondmaal van Leonardo da Vinci in Milaan. De apostelen zitten niet langer gezellig rond de tafel, maar zitten naast elkaar achter een rechthoekige tafel met Christus in het midden.

De meeste voorstellingen hebben als thema de uitbeelding van het menselijke drama rond de voorspelling van het verraad van Judas.

In enkele gevallen ligt de nadruk op de Eucharistie, meer bepaald op de communie van de apostelen. Een mooi voorbeeld is het grote altaarstuk van Joos van Wassenhoven (in Italië beter bekend als Giusto di Gand, Justus van Gent) in Urbino.

in enkele gevallen ligt de nadruk op de eucharistie

Vanaf 12 februari 1473 werd 'maestro Giusto dipintore door de Broederschap van het Corpus Cristi in Urbino betaald voor het schilderen van het monumentale altaarstuk met de Communie van de apostelen. De broederschap stond onder de directe voogdij van de graaf van Montefeltro.

De gebeurtenis speelt zich af in een kerk in Urbino, waarschijnlijk de kerk waar het altaarstuk kwam te hangen. Niet alleen stellen de toeschouwers rechts op het schilderij eigentijdse figuren voor, zij verwijzen ook naar de actuele situatie. Hertog Federico da Montefeltro, de beschermheer van de broederschap, is in gesprek met de ambassadeur van de Sjah van Perzië. Deze Isaac, een bekeerde Spaanse jood werd door niemand minder dan paus Sixtus IV gedoopt. Hij bezocht Urbino in 1472-73.

De Vlaamse invloed in dit schilderij blijkt uit de architectuur van de voorstelling, de zwevende engelen en sommige figuren die hij heeft ''gekopieerd' uit het werk van Jan van Eyck, Rogier van der Weyden, Hugo van der Goes en Dirk Bouts.

Na het concilie van Trente ontstaat een nieuw strak schema

Vanaf de contrareformatie - na het concilie van Trente (1548-1563) - ontstaat een nieuw, strak schema, en kiest men weer de instelling van de Eucharistie als hoofdmotief van het Laatste Avondmaal.

Met name Tintoretto heeft het thema tientallen malen uitgebeeld. Tintoretto schilderde zijn eerste Laatste Avondmaal voor de kerk van San Marcuola in 1547, de periode dat hij uit de schaduw van Titiaan trad en een eigen stijl ontwikkelde. Tot aan het einde van zijn leven heeft hij het thema vele malen herhaald.Kritieken lopen uiteen van 'vulgair' bij Ruskin, 'apostelen die er uitzien als gondeliers'' bij Lanzi tot 'nederig en devoot' bij Ridolfi.

Tintoretto voor de Scuole del Santissimo Sacramento

De meeste Laatste Avondmaal voorstellingen van Tintoretto waren niet bestemd voor de refters van rijke kloosters. Op een paar uitzonderingen na - Scuola di San Rocco en de kerk van San Giorgio Maggiore bijvoorbeeld - waren zijn schilderijen bestemd voor kleine kerken en kapellen waar zijn opdrachtgevers, leden van kleine broederschappen gewijd aan het Heilig Sacrament, Scuole del Santissimo Sacramento, een kapel of een altaar hadden.

Scuole del Santissimo Sacramento waren belast met de versiering van het altaar waar de gewijde hosties na de eredienst bewaard werden. Een andere taak was het vergezellen door enkele leden - brandende kaarsen en toortsen in de hand - van de priester die de laatste sacramenten bracht naar een stervende. Alle leden werden verzocht mee te lopen in de vele processies - de processie ter gelegenheid van Corpus Christi was uiteraard de belangrijkste - die in Venetië plaatsvonden.

In de eerste helft van de zestiende eeuw was er minstens één scuola in elke parochie. De rijkere scuole hadden de beschikking over een kapel San Giacomo dall`Orio bijvoorbeeld, maar voor de meerderheid bleef de zorg beperkt tot een altaar in een van de zijkapellen van de parochiekerk.

Tintoretto was de favoriete schilder van deze scuole, en dat verklaart het grote aantal Laatste Avondmaal voorstellingen van zijn hand - er zijn er 9 bekend - in verschillende kerken.

De gebeurtenis speelt zich meestal af in een eenvoudige ruimte, en de apostelen, eenvoudige, nederige figuren, zitten op simpele krukjes.
Zij lijken in alle opzichten op de popolani, de 'gewone man' van de broederschap.