Sacramenten in de middeleeuwse schilderkunst

Een belangrijk doel van de middeleeuwse schilderkunst was het onderrichten van de ware kerkelijke leer.

Als de leer veranderde, veranderden ook de voorstellingen.

Het vierde concilie van Lateranen (1215-16) heeft daarbij een grote rol gespeeld. Toen werden de zeven sacramenten - doopsel, vormsel, biecht, communie, oliesel, huwelijk en priesterschap - in de vorm zoals wij die nu nog kennen ingesteld.

Een goed voorbeeld is dit drieluik van Rogier van der Weyden in het Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen.

In een kerkinterieur zijn de zeven sacramenten uitgebeeld, alsof zij gelijktijdig plaatsvinden, zes in telkens drie zijkapellen van de zijbeuken, de Eucharistie als heiligste sacrament aan het hoofdaltaar in het schip, waar een priester op het moment van de consecratie de hostie verheft, de zogenaamde elevatio.

Deze scénes zijn echter ondergeschikt aan de indrukwekkende Kruisiging die als hoofdtafereel met reusachtige afmetingen het schip vult.

In de twee zijbeuken worden de zes overige sacramenten afgebeeld. Elk sacrament kreeg op dit paneel een zijkapel toegewezen, zodat de architectuur - zoals bij een rondgang in de kerk - de ordening van het beeld bepaalt.

Zeven engelen in de passende liturgische kleur houden een banderol vast waarop de Latijnse tekst verduidelijkt wat er onder hen gebeurt.

Wit / albus van de engel bij het Doopsel is ten eerste een vreugdekleur die gebruikt wordt op de grote liturgische feesten. Wit is ook de kleur van de zuiverheid en de onschuld.
De kleur geel van de engel bij het Vormsel is geen liturgische kleur in strikte zin. Zij verwijst waarschijnlijk naar de kleur van de olie waarmee de vormeling gezalfd wordt.
Rood / rubeus bij de Biecht is de kleur van het bloed van de martelaren en van het lijden.

Violet was in de middeleeuwen de priesterkleur. Blauw is de kleur van de trouw.
Zwart bij het Heilig oliesel of de Laatste Sacramenten is de kleur van de boete, de onthouding en de rouw.

De opschriften op de banderollen geven een zeer vrije omschrijving van passages uit de bijbel en andere geschriften. Ze zijn geschreven in zwarte letters op een gouden ondergrond met aanvangsletter in blauw, bijbelreferenties in rood.

Tijdens het concilie van Lateranen werd ook het dogma van de transsubstantiatie bekrachtigd.

Het gevolg was een ingrijpende verandering in de misliturgie en, daarmee samenhangend, de ontwikkeling van een nieuwe kunstvorm.

De priester kwam nu met zijn rug naar de gelovigen te staan waardoor er ruimte vrijkwam voor het grote altaarstuk, eerst in gebeeldhouwde, later in geschilderde vorm.

Aan de hand van overvloedig beeldmateriaal - miniaturen uit Getijdenboeken, paneelschilderingen en altaarstukken - zal ik de middeleeuwse leer over de zeven sacramenten van de katholieke kerk toelichten.