Het heilige en het zinnelijke

Ik heb een fraai voorhoofd,
een zoet gezicht waarin mijn mond als rode rozen oplicht.
Ik heb glanzende ogen, de wenkbrauwen klein.
Mijn haar is blond,
Mijn keel is blank.
Ik heb een buste stevig, wel opgericht.
Lange armen, mijn vingers zijn fijn.
En in mijn leest ben ik slank.
Mijn heupen zijn mooi Billen en benen verdienen prijs.
Ik heb ronde voetjes

De veertiende-eeuwse Franse dichter Eustache Deschamps verwoordt met deze regels de verrukking van een jong meisje tegenover haar spiegelbeeld.

Vrijwel alle vrouwen die het werk van de Vlaamse primitieven bevolken tonen 'zwangere' of oedeemachtige buiken, naakt of gekleed, heilige, maagd of moeder. Een dikke buik was een teken van welstand, gezondheid en 'levensvatbaarheid'. Negen van de tien keren zitten de borsten veel te hoog, op het niveau van de oksel in plaats van iets onder de oksel. Hierdoor wordt het deel van het middenrif tot de navel te lang. Daarbij bevindt de navel zich steeds te hoog.

in de beeldende kunst heeft eenmaal het wereldlijk element een veel breder plaats ingenomen dan het bewaarde ons doet vermoeden

' in de beeldende kunst heeft eenmaal het wereldlijk element een veel breder plaats ingenomen dan het bewaarde ons doet vermoeden ' schrijft Huizinga in Herfsttij der middeleeuwen.

De kroniekschrijver Bartolomeo Facio, secretaris van Alfonso V, koning van Napels, beschrijft een schilderij van Jan van Eyck met 'buitengewoon mooie vrouwen terwijl ze uit het bad stappen, al hun intiemste lichaamsdelen hoe subtiel versluierd met fijn linnen; er is er een van wie alleen kop en schouders zijn afgebeeld, terwijl de achterkant van haar lichaam te zien is in een spiegel op het schilderij, zodat beide kanten van deze figuur tegelijk zichtbaar zijn. ' Het paneeltje was in het bezit van Ottaviano Ubaldini della Carda, neef en raadgever van Federico da Montefeltro in Urbino.
Jammer genoeg zijn veel van deze werken niet bewaard gebleven.

De Franse miniaturist Philippe de Mazerolles vervaardigde Facta et dicta memorabilia van Valerius Maximus, een compilatie van exempelen over morele en filosofische kwesties, in opdracht van Antoon van Bourgondië, de bastaardbroer van Karel de Stoute.
In deze miniatuur geeft Valerius Maximus (achteraan met rode hoed en blauw kleed) goede raad aan keizer Tiberius over het misbruik van badhuizen.

In de badstoof namen vrouwen en mannen samen een bad, genoten ondertussen van spijs, drank en muziek, en belandden uiteindelijk in bed. In de geest van de middel-eeuwer versmolten wijn drinken, lekker eten en erotisch samenzijn tot een vanzelfsprekend geheel.
Want zoals de Lady of Bath zegt in de Canterbury Tales: 'Bij een geile mond hoort een geile staart.'

Adam en Eva
Batseba
Laatste Oordeel

Naast deze 'wereldlijke' schilderijtjes, hebben de Vlaamse Primitieven volop gelegenheid gevonden om het naakte lichaam af te beelden in een 'religieuze' context.

De Bijbel leverde een overvloed aan figuren, Adam en Eva en de mooie Batseba bijvoorbeeld. En natuurlijk de vele naakten op de voorstellingen met het Laatste Oordeel.

Op het Laatste Oordeel van Memling krioelt het van de naakten. Tot waar het oog in de verte kan reiken staan de doden uit hun graven op. Na de weging en de scheiding tussen geredden en verdoemden wordt het overgrote deel door zwarte duivelfiguren de hel ingesleurd met allerhande wapens en gloeiend marteltuig. De hel is een soort vulkanisch gebergte.

Volgens kerkvader Augustinus verrijzen de doden in hun drieëndertigste levensjaar, de leeftijd van Christus toen hij stierf. Volgens Dionysius de Kartuizer zouden de gestorvenen bij de opstanding elkaar herkennen en terugvinden.
Zo heeft Memling ze - in navolging van Rogier van der Weyden op het altaarstuk in Beaune - ook afgebeeld.

hoe zat dat met die duizenden jonge, aantrekkelijke Madonna's van de vijftiende eeuw

En wat te denken van al die Zogende Madonna's?

Tot de tiende eeuw werd Maria in de kunst uitsluitend voorgesteld als een soort van verre koningin. Daar zal geen monnik wakker van gelegen hebben. Maar hoe zat dat met die duizenden jonge, aantrekkelijke Madonna's van de vijftiende eeuw, met of zonder ontblote boezem. De zogende Madonna werd uiteraard met ontblote borst afgebeeld. Het was natuurlijk niet de bedoeling dat het zinnelijke aspect zou overheersen. Maar desondanks, de grens tussen heilig en zinnelijk was niet altijd even duidelijk.

Soms laat de schilder - of de opdrachtgever - alle schroom varen. Dit is duidelijk het geval bij de Franse schilder Jean Fouquet. Hij schilderde in opdracht van Etienne Chevalier de meest wulpse Madonna die ik ken. De afbeelding kunt u zien bij Lezingen: De enige onder de vrouwen.

Ook in Getijdenboeken komen scabreuze scènes voor. Soms op onverwachte plekken, zoals bijvoorbeeld in de miniaturen met scènes uit het Leven van Hiëronymus in het prachtige getijdenboek Les Belles Heures de Jean, duc de Berry. Maar daarover meer in de lezing...

Maria Magdalena, de zeer kuise hoer

Een van de favoriete heiligen om het vrouwelijk naakt af te beelden was Maria Magdalena als 'boetvaardige zondares'. In de zesde eeuw stelde Paus Gregorius I Maria Magdalena expliciet gelijk aan de boetvaardige zondares 'vrouw van lichte zeden' uit Lucas 7. In die hoedanigheid is zij vaak voorgesteld in legendes en kunstwerken.
In de figuur van Maria Magdalena is zowel het zinnelijke als het heilige volop aanwezig. Een mooi voorbeeld om de twee aspecten toe te lichten: vrijwel naakt als boetvaardige zondares, rijk gekleed als de vrouw die de voeten van Jezus zalft en als treurende vrouw aan de voet van het kruis.

Meer over Maria Magdalena in de lezing Maria Magdalena, femme fatale van het christendom.