Rogier van der Weyden: De Passie van de Meester / De Meester van de Passie

Dit gegraveerde portret van Rogier van der Weyden maakt deel uit van de reeks Pictorum Aliquot Celebrium Germaniae Inferioris Effigies, een soort van chronologisch overzicht van de schilderschool van de Nederlanden, in 1572 uitgegeven door Volxcken Diercx, weduwe van Hiëronymus Cock en van teksten voorzien door Dominicus Lampsonius.

Opmerkelijk is dat op de achtergrond van het gegraveerde portret een klein schilderij met een intieme voorstelling van de Pietà is afgebeeld. Het is een aanwijzing dat de naam van Rogier van der Weyden ook in de tweede helft van de zestiende eeuw met de voorstelling van emoties en van de passie van Christus werd geassocieerd.

...maar je werken schitteren voor altijd aan het hemelgewelf

Lampsonius verwijst in het onderschrift naar de rijkdom die Rogier met het penseel vergaarde en waarvan hij belangrijke sommen ten gunste van de armen afstond. Hiermee stelt hij Rogier niet alleen als schilder ten voorbeeld maar ook als mens. Hij besluit met te duiden op de vergankelijkheid van aardse goederen en geld, in tegenstelling tot de eeuwigdurende roem die met het penseel kan worden verworven.

In het oeuvre van Rogier van der Weyden behoren voorstellingen van de Madonna met Kind tot de favoriete onderwerpen. Van sommige types is hij de initiator; andere heeft hij van traditionele beeldschema's overgenomen en er zijn eigen karakteristieke toets aan toegevoegd. Het resultaat is een unieke mix van eigen vondsten en ontleende elementen.

Lucas tekent de Madonna

Naast het bewerken en herwerken van oude beeldtradities heeft Rogier van der Weyden een uniek prototype gecreëerd: de Lucasmadonna, een voorstelling van de heilige Lucas die de Madonna tekent. Het revolutionaire van de voorstelling ligt in de combinatie van een Madonna lactans met de heilige Lucas. Maria en Kind poseren voor de schilder in zijn atelier.

De twee op de rug geziene figuurtjes die onze aandacht in de diepte voeren komen ook voor op de Madonna met kanselier Rolin van Jan van Eyck. Men is er altijd van uitgegaan dat Rogier deze ontleend had aan dit werk van Jan van Eyck. Tegenwoordig sluit men niet uit dat het tegenovergestelde het geval is geweest.

Het dendrochronologisch onderzoek sluit de mogelijkheid niet uit dat beide werken gelijktijdig zijn ontstaan en dan blijft natuurlijk de vraag: wie citeert wie. Want dat is wat deze schilders doen: wat wij als plagiaat zouden beschouwen is bedoeld als eerbetoon aan het meesterschap van de gewaardeerde collega.

Rogier stelt als eerste de evangelist voor terwijl die een schets maakt van de Madonna. Zo gunt hij ons een blik op de praktijk in het schildersatelier. De schilder maakte eerst een tekening van zijn model - in dit geval met zilverstift - op geprepareerd papier dat op een houten plankje ligt.

In veel gevallen was het schilderij bedoeld voor de kapel van het schildersgilde, meestal Lucasgilde geheten. Dit gold bijvoorbeeld ook voor dit schilderij van Rogier, waarvan nog drie exacte kopieën bekend zijn. De originele versie (nu in Boston) was bestemd voor het schildersgilde van Brussel.

tot tranen bewogen: Rogier als schilder van beheerste emoties

In de literatuur over Rogier van der Weyden is zijn weergave van gevoelens uitgegroeid tot een topos. Vele kunstenaars lieten zich inspireren door zijn combinatie van vroomheid en expressiviteit.

Omstreeks 1456 liet de Italiaanse humanist Bartolomeus Facius / Fazio zich in zijn De viris illustribus al lovend uit over de tranen die Rogier van der Weyden schilderde: prangend echt maar met grote waardigheid druppelde smart in tranen van Maria's wangen.

Volgens Erwin Panofsky heeft Rogier van der Weyden het lijden van Christus en het medelijden van de omstanders samengebald in een vorm zo streng en beheerst als een sonnet van Shakespeare. De geschilderde tranen die als glanzende druppels opwellen uit diepe emotie, vatten datgene samen wat de Italianen in de Oud-Nederlandse schilderkunst het meest bewonderden, namelijk picturale schittering en gevoel.

hulpmiddel bij gebed en meditatie

Van Rogier van der Weyden wordt beweerd dat hij het van oorsprong Italiaanse thema van de Pietà in de noordelijke schilderkunst heeft geïntroduceerd.

Dat Maria haar gezicht tegen dat van haar zoon drukt komt al voor in de Italiaanse schilderkunst van de eerste helft van de veertiende eeuw, maar Rogier voegt er op de Miraflorestriptieken op de Pietà in Brussel tranen aan toe die, dank zij de techniek van het schilderen met olieverf, als kristallijne druppels van haar wangen glijden.

De voorstelling heeft een bijzonder beklemmend klimaat door de zonsondergang boven de kale heuvel van Golgotha en de dorre bomen aan de horizon.
Opmerkelijk zijn de uitgerekte polsen, het gevolg van het hangen aan het kruis, een realistisch detail waar Rogier oog voor had.

De Annunciatie:
mijn stokpaardje

De Annunciatie uit het atelier van Rogier van der Weyden in het Louvre in Parijs is voor zover bekend het eerste schilderij in de westerse kunst waarin de Annunciatie in de intimiteit van Maria`s slaapkamer plaatsvindt.

Dit type afbeelding wordt thalamus virgines type genoemd. De invloedrijkste kerkvaders Ambrosius en Augustinus vergeleken Maria met het bruidsvertrek, de thalamus virgines, uit de Psalmen en het Hooglied.
Het thalamus virgines type wordt de vaste iconografie op de Annunciatie voorstellingen van Rogier van der Weyden.

linkerluik Columba altaarstuk

In tegenstelling met de oudere Annunciatie in Parijs, grijpt Rogier hier terug op vroegere, traditionele elementen. Gabriël, bijvoorbeeld, is traditioneel in het wit gekleed en Rogier geeft hem weer een scepter in de hand en een spreektekst voor de mond.
Maria schrikt op uit haar gewijde lectuur. Op haar bidbank is de zondeval van Adam en Eva afgebeeld, typologie van de Tweede Eva.
Ook de vaas met de lelietak - drie bloemknoppen geopend als symbool van de drievoudige maagdelijkheid van Maria - heeft weer een prominente plaats gekregen.

In 1604 schrijft Carel van Mander over Rogier: Hij heeft onze kunst enorm verbeterd omdat hij zowel in ontwerp als in uitvoering een volmaakter uitzicht van houdingen en composities realiseerde, met de uitbeeldingen van de innerlijke verlangens en neigingen van de mens, hetzij triest, boos of gelukkig, afhankelijk van de eisen van het werk.

Rogier van der Weyden nodigde zijn toeschouwers uit met aandacht te kijken. Meer dan vijfhonderd jaar later geven ook wij - aan de hand van overvloedig beeldmateriaal - gehoor aan zijn oproep.