Getijdenboek voor de Visconti

Het Offiziolo Visconteo, het Getijdenboek van de Visconti, werd eind veertiende, begin vijftiende eeuw (ca. 1390, voltooid na 1412) vervaardigd in opdracht van Giangaleazzo Visconti, de meest ambitieuze en waarschijnlijk ook de meest intelligente telg van een machtige familie die meer dan een eeuw over Milaan heeft geheerst.

Miniatuur BR 115 recto: Psalm 119 behoort tot de meest verfijnde en best bewaarde uit het handschrift. De initiaal van vers 81 Defecit in salutari tuo anima mea bestaat uit een sierlijk gewonden gouden lint dat met Franse lelies versierd is. De paarse achtergrond is met gouden figuren versierd en op de hoeken staan de wapenschilden met de biscia, een van de opvallendste emblemen van de Visconti.

motto
emblemen en portret van Giangaleazzo Visconti

Franse lelies zinspelen op de titel Comte de Vertus / Graaf der Deugden, naar het graafschap Vertus in Champagne dat Giangaleazzo in 1360 door zijn huwelijk met Isabella van Valois had verkregen.
De biscione of biscia is te herleiden tot het Italiaans voor 'grote slang/grasslang' of het Milanees voor 'adder' (bissa). De beeltenis stelt een slangachtig wezen voor dat een mens baart.
Bovenaan de bladzijde staat het motto adroyt in de gouden Viscontizon. Het is de afkorting van A buon droyt, de Franse vertaling van a buon diritto, met het volste recht.
In de onderrand een karakteristiek portret van Giangaleazzo met een uitstekende weergave van zijn profiel met het wijkende voorhoofd en hoofdhaar, de volle lippen en de tweepuntige baard. Deze afbeelding krijgt door de rand van wolken en zonnestralen een opvallend accent.

Giangaleazzo Visconti werd in 1385 alleenheerser over Milaan en in 1395 werd hij door de afgezant van de Duitse keizer Wencesclaus tot hertog en erfelijk heerser van Milaan gekroond. Deze eer had hem wel honderdduizend florijnen gekost!
Daar Giangaleazzo in de tekst van het getijdenboek nog als graaf wordt aangeduid, is deze met zekerheid vóór 1395 geschreven. Dat geldt ook voor het in zijn opdracht verrichte deel van de verluchting, aangezien de keizerlijke adelaar waarmee hij sindsdien graag pronkte, nog niet onder zijn emblemen voorkomt.

Giovannino dei Grassi
&
Luchino Belbello da Pavia

De miniaturist van het eerste deel, Giovannino dei Grassi, wordt voor het eerst vermeld in 1389 als een der schilders uit de bouwhut van de kathedraal van Milaan. Documenten uit 1391 noemen hem een capomaestro van hoog aanzien en vermelden hem tevens als architect en beeldhouwer.

Na de dood van Giovannino in 1389 en die van Giangaleazzo in 1402 kwam het werk aan het getijdenboek stil te liggen. Het handschrift waarvan de verluchting toen voor ongeveer de helft was voltooid, moest wachten tot Giangaleazzo's zoon Filippo Maria, de hertogelijke waardigheid verkreeg. Hij gaf Luchino Belbello da Pavia de opdracht de ontbrekende miniaturen aan te brengen.

De beide delen dragen de signatuur B(anco) R(ari) 397 en L(andau) F(inally) 22. Hun bladen worden aangeduid met respectievelijk BR en LF. Custodes en tekst geven aan dat de oorspronkelijke volgorde gehandhaafd is gebleven.

Getijden van de Heilige Maagd

Miniatuur LF 19 bij de Lauden van de Getijden van de Heilige Maagd, is de eerste van een reeks verluchte initialen met episodes uit het boek Genesis die tegenover bladvullende miniaturen met voorstellingen uit het Leven van Maria zijn geplaatst.

De initiaal D waarin de schepping zich afspeelt wordt omgeven door de zon van de Visconti. Omringd door engelen zweeft de Schepper boven de wateren en hoewel het boek dat de engel rechtsboven omhoog houdt alleen over de schepping van hemel en aarde spreekt, worden de initiaal en de randen reeds door vele andere schepselen - waaronder de zeer curieuze voorstelling van vier lezende monniken voor of naast een kerkgebouw - bevolkt. De vrij strak gehouden randversiering wordt beschouwd als een laat product van de werkplaats van Giovannino.

De vraag of het getijdenboek van Giangaleazzo Visconti mooier en kostbaarder is dan de Très Riches Heures van zijn zwager Jean de Berry kan niet eenduidig beantwoord worden. Ik vind het zeker van dezelfde klasse - en als ik heel eerlijk ben vind ik het mooier. Maar dat oordeel is uiteraard subjectief.
Kenners zijn het erover eens dat het in ieder geval behoort tot het mooiste wat de Italiaanse verluchtingskunst heeft voortgebracht.