Laatste Oordeel - Wederkomst van Christus

In het eerste millennium van het christendom wordt Christus afgebeeld in een mandorla als Majestas Domini, Christus in heerlijkheid. Gezeten op een troon of op een regenboog maakt hij met de rechterhand het spreekgebaar, in de linkerhand houdt Hij het Boek des Levens uit Apocalyps 20:12. Zijn voeten steunen gewoonlijk op een tweede regenboog of op een wereldbol. Rondom de mandorla zijn de vier evangelisten met hun symbolen aangebracht.

Hij zal komen oordelen de levenden en de doden

Tegen het einde van de twaalfde eeuw voltrekt zich de verandering van de Majestas Domini in de voorstelling van het Laatste Oordeel. Christus de leraar wordt Christus de oordelende rechter, - Hij zal komen oordelen de levenden en de doden. Als Christus als rechter wordt voorgesteld ligt het voor de hand dat ook zijn moeder en Johannes de Doper als voorsprekers bij Hem knielen, zoals ze dat van oudsher in de Deësis plachten te doen.

Het is een omvangrijk onderwerp dat bestaat uit verschillende elementen, voor het grootste deel ontleend aan Matteüs 24: 1-31 en Matteüs 25: 31-46, met verwijzingen naar de Apocalyps van Johannes: 20: 11-15: Het Laatste Oordeel.

De volgende motieven komen - tegelijk of afzonderlijk, meer of minder uitgebreid - op alle voorstellingen van het Laatste Oordeel voor: Christus als Rechter, Deësis, Het gerecht van apostelen en heiligen, De opstanding der doden, Scheiding van de bokken en de schapen, Michaël als zielenweger, Hemel en Hel.

Job 31:6: Als God mij eerlijk weegt moet Hij weten wat ik waard ben.

De psychostasis, het wegen der zielen, was in de klassieke mythologie een taak van Mercurius, die hierin en ook in andere opzichten de heidense voorloper was van Michaël. Het geloof dat na de dood de daden van de overledene gewogen worden, was al gemeengoed in het oude Egypte en was ook populair bij de Kerkvaders. In de christelijke traditie is de aartsengel Michaël degene die tijdens het Laatste Oordeel de zielen weegt.
Michaël - die-is-als-God - gevleugeld en meestal in wapenrusting, hanteert de weegschaal. In iedere schaal bevindt zich een naakt figuurtje, een menselijke ziel. De rechtvaardige ziel is doorgaans de zwaarste, en kan geknield zijn in gebed.

Voor de middeleeuwse christen was de hel het koninkrijk van Satan, de plaats waar de lichamen van de verdoemden werden gefolterd in eeuwig vuur, nadat zij bij de opstanding der doden waren verenigd met hun zielen.

Het beeld van de hel als een zee van vuur en zwavel, de vuurzee als tweede dood waarin allen werden geworpen die niet in het levensboek stonden opgetekend, is ontleend aan de Apocalyps.

Ongeveer vanaf het jaar duizend werd de hel afgebeeld als de muil van een monsterachtig beest, met scherpe tanden bezet en rook en vuur spuwend, met daarin soms een grote kookpot, gebaseerd op de beschrijving van het monster Leviathan uit Job 41.

Soms ziet men de toegang tot de hel in de vorm van een spelonk of van een gebouw, rechtsonder op het schilderij - links van Christus - waar de verdoemden aan hun haren in worden gesleept of waar ze door demonen met vorken in worden gedreven.

De folteringen van de verdoemden zijn aangepast aan de aard van hun zonde.

Op het Laatste Oordeel van Fra Angelico zien we de hel, keurig verdeeld in zeven compartimenten, met daarin de straffen voor de zeven hoofdzonden.

In de reusachtige kookketel onderaan de voorstelling worden de verdoemden, waaronder een koning, door duivels ondergedompeld in de kokende vloeistof. Als ze 'gaar' zijn worden ze door een baarlijke duivel verslonden.

Bovenaan zien we hoe de lichamen van zelfmoordenaars - een vorm van Superbia, hoogmoed - in de opengesperde muil van een krokodilachtig wezen gelegd worden.

De figuren die zichzelf en anderen tot bloedens toe bijten worden gestraft voor Ira, toorn.

De figuurtjes in de kookketel en de man ernaast met de tong uit de mond ondergaan de gepaste straf voor hun Luxuria, wellust. Bij de voorstelling van deze zonde heeft Fra Angelico zich niet aan de conventionele iconografie gehouden. Meestal werd de wellust voorgesteld als een naakte vrouw wier borsten en geslachtsdelen worden aangevreten door padden en slangen.

De goudstukken van de vrek - herkenbaar aan de geldbuidel om zijn nek - worden omgesmolten en als vloeibaar goud door zijn keel gegoten. Zo wordt Avaritia, gierigheid gestraft.

De gulzigen zitten met de handen op de rug gebonden aan een gedekte tafel en worden zo gestraft voor de hoofdzonde . Om te voorkomen dat zij toch bij het voedsel zouden komen worden ze door duivels aan hun haren achteruit getrokken.

Diegenen die zich aan Acedia, luiheid en , afgunst hebben bezondigd zitten vertwijfeld bij elkaar, vol berouw over de begane zonden, maar het is te laat.

In de schoot van Abraham

De gotische kunst koos een eenvoudige manier om de hemel aan te duiden: de zittende figuur van Abraham - of God de Vader - houdt de zielen van de rechtvaardigen in een slap hangende doek tussen zijn beide handen.
De zittende figuur van Abraham met de zielen van de rechtvaardigen in een slap hangende doek tussen zijn beide handen is ontleend aan de gelijkenis van de Rijke man en de arme Lazarus uit Lucas 16, waarin de rijke vanuit de hel Abraham in de hoogte ziet met de arme man in diens schoot, in sinu ejus.
Het is overigens niet altijd duidelijk of met de zittende figuur Abraham dan wel God de Vader wordt bedoeld.

Later wordt de hemel geschilderd als een gotische kerk of een zuilengang, waarbij Petrus soms de nieuwkomers aan de poort verwelkomt.

Augustinus en Gregorius de Grote zien de hemel als een lieflijke, groene weide, waar de zaligen in feestkledij rondwandelen.