Sala della Musica

Venetië kende vier Ospedali, instituten met meisjeskoren en orkesten: Ospedaletto, Ospedale dei Mendicanti, Ospedale degli Incurabili en het beroemdste van de vier, de Pietà met Vivaldi als vioolleraar en dirigent. Het bijwonen van een concert in een van de meisjesweeshuizen behoorde in de achttiende eeuw tot het vaste programma van elke bezoeker die naar Venetië kwam. Buitenlanders als Jean-Jacques Rousseau en Goethe hebben er met bewondering over geschreven. Meerdere bezoekers berichtten dat de meisjes hun, met hun zuivere stemmen, eerder voorkwamen als engelen dan als aardse wezens.

Ospedale dei Derelitti / Ospedaletto

Het Ospedale dei Derelitti wordt Ospedaletto (hospitaaltje) genoemd omdat het van de vier toenmalige grote Venetiaanse hospitalen het kleinste was. Het werd gesticht in 1528 als liefdadigheidsinstelling voor zieken, gebrekkigen en ouden van dagen. Een belangrijke taak lag in de opvang en opvoeding van weeskinderen en verlaten meisjes.

Gedurende de zeventiende eeuw werden de kerk, het hospitaal en het verblijf van de meisjes ingrijpend verbouwd en uitgebreid. De zestiende-eeuwse ziekenzalen werden gesloopt om plaats te maken voor een nieuw onderkomen voor de meisjes. Longhena ontwierp de binnentuin met de loggia. De bouwwerkzaamheden, inclusief de grote ovale wenteltrap, werden uitgevoerd door Antonio Sardi en zijn zoon Giuseppe.

In de achttiende eeuw verbouwde Matteo Lucchesi, in 1751 tot bestuurder van het hospitaal benoemd, het door Longhena ontworpen gebouw. Lucchesi was ook de ontwerper van het vertrek waar het ons, Poorters van Venetië, om gaat: het zaaltje waarin het koor oefende en waarin ook concerten gegeven werden, de Sala della Musica.

Illustratie

Sala della Musica

In 1771 werd het besluit genomen om de keuken van de meisjes te verbouwen tot een ruimte die groot genoeg zou zijn 'om hun repetities te houden en om aanzienlijke gasten te vermaken met een concert'. De uitvoering van de plannen liet echter vijf jaar op zich wachten. Toen besloot het nieuwe bestuur dat er een repetitielokaal moest komen omdat het 'Ospedaletto niet kon achterblijven bij de Pietà, de Incurabili en de Mendicanti'. Zij kozen voor het ontwerp van Francesco Patron. Uit de archieven blijkt dat in 1777, toen het werk al ver gevorderd was, besloten werd om het oorspronkelijke plan dat voorzag in de versiering van de wanden met stucwerk, te vervangen door een ambitieuzer ontwerp met frescoschilderingen op plafond en wanden.

Uit een bewaard gebleven rekening blijkt dat de schilder Jacopo Guarana tweehonderd dukaten ontving - dat is meer dan de zestig zecchini, het totale bedrag van de andere arbeiders - voor il quadro in prospetto della sala. Hiermee wordt het fresco op de wand tegenover de ingang bedoeld: Il concerto delle putte, ook wel het Concert van Apollo genoemd. Het verhaal wil dat de meisjes het benodigde geld hadden bijeengebracht.

Illustratie

Jacopo Guarana, Triomf van de muziek

De plafondschildering met een voorstelling van de Triomf van de muziek- betaald uit het Focolegaat - was toen al voltooid. De vier monochrome panelen in de hoeken verpersoonlijken artistieke Roem, IJdelheid, Muziek en Tijd. Opvallend is de iconografie van de Tijd en de IJdelheid. Om tot nu toe onbekende redenen heeft de schilder de traditionele figuren omgedraaid: een jonge vrouw in plaats van een oude grijsaard voor de Tijd, en een oude man in plaats van een jonge vrouw voor de IJdelheid, terwijl de traditionele attributen - respectievelijk zandloper en zeis, en spiegel - behouden blijven.

De invloed van Giambattista Tiepolo - Guarana zou in zijn atelier zijn opgeleid - is duidelijk merkbaar in de plafonddecoratie, voornamelijk in het decoratieschema. De kleuren daarentegen zijn warmer maar ondoorschijnend, zij missen de voor Tiepolo zo karakteristieke helderheid. Guarana is geen slaafse imitator van Tiepolo maar ontwikkelt een heel eigen stijl, duidelijk merkbaar in het Concert van Apollo.

De fresco's van Guarana in de Sala della Musica representeren twee schilderstijlen die in de tweede helft van de achttiende eeuw in de mode waren: de allegorisch-mythologische en de realistische stijl. In de plafondschildering wordt de allegorie van de triomf van de muziek op traditioneel Venetiaanse wijze voorgesteld met verwijzing naar de goden van de Olympus. In de wandschildering is Apollo eveneens aanwezig, niet zozeer als een goddelijke figuur maar als een gewone sterveling, een van de leden van de groep. De koormeisjes zijn geen muzen maar de putte dell'Ospedaletto, ieder met eigen karakteristieken. Van de traditionele zedige gewaden waarvan in eigentijdse bronnen sprake is valt op dit fresco weinig te merken.



Illustratie Illustratie

Een specifieke verwijzing naar de muzieksituatie in het Ospedaletto rond 1776, het jaar waarin het fresco werd geschilderd, is de aanwezigheid van de mannelijke figuur, net als de meisjes in eigentijdse kleding. Het is de beroemde Napolitaanse musicus Pasquale Anfossi, gedurende drie jaar muziekdirecteur aan het Ospedaletto.

Op de partituur van het meisje op de voorgrond zijn de eerste noten leesbaar van een beroemde aria Combatteremo insieme gezongen door Prins Demetrio in de opera Antigone. Deze opera van Anfossi werd in 1773 opgevoerd in het Teatro San Beneto in Venetië.

Volgens negentiende-eeuwse bronnen hebben de meisjes het fresco 'besteld en betaald' als een hommage aan hun muziekleraar wat een verklaring zou kunnen zijn voor de realistische, portretachtige weergave van de personages.


Illustratie

Agostino Mengozzi-Colonna

Het rasterwerk zelf is van de hand van Agostino Mengozzi-Colonna, zoon van Girolamo, de beter bekende vaste medewerker van Giambattista Tiepolo. Agostino was vooral bekend als schilder van toneeldecors. In de Sala della Musica is hij de ontwerper en de uitvoerder van de geschilderde architectuur, van het podium waarop het Concert van Apollo plaatsvindt, van de koorgalerijen met het rasterwerk, en van de sierlijke arabesken rond de monochrome panelen op het plafond. Agostino signeerde en dateerde zijn werk onder het rasterwerk rechts van de zuilen. De twee meisjes die vanachter het rasterwerk het concert gadeslaan zijn van de hand van Guarana.

Restauratie

Om een idee te geven van de staat waarin de fresco's zich bevonden, citeer ik een gedeelte uit het artikel van Tiziana Favoro:

The frescoes in fact presented numerous conservation problems: extensive cracking and bulging due to the reed-matting support layer of the surface plaster becoming detached from the wooden beams and slats behind, damp patches and stains due to rising damp and infiltration from the second floor, greasy dirt sedimentation and alteration of the painted surface caused by the yellowing of varnishings applied during previous restorations. In addition, a section of the frescoed ceiling, shored up from below for many years, had become completely detached from the beams above, which had rotted with rain water leaking from an incompletely sealed concrete balcony built out from the second floor relatively recently.

Illustratie

Foto: Leo van der Stappen
Afbeeldingen: Ospedaletto La Sala della Musica. Istituzioni di Ricovero e di Educazione, Venezia